In kinderliteratuur komen jonge lezers in contact met fictionele representaties van hun eigen leeftijd, maar ook van andere leeftijden. Hoe die leeftijdsrepresentaties in literatuur worden ervaren door lezers – jong en oud – en hoe lezers die interpretaties gebruiken om hun eigen leeftijd en de leeftijd van personages vorm en zin te geven, vormen de kernvragen van dit artikel van Leander Duthoy. Steunend op inzichten uit leeftijdstudies, gerontologie (de studie van het ouder worden) en kinderliteratuurstudies, vertrekt dit onderzoek vanuit het idee dat leeftijd geen louter biologisch gegeven is, maar ook door sociale, historische en culturele waarden, structuren en ideologieën wordt vormgegeven.
Om te onderzoeken welke impact de leeftijd van de lezer heeft op hun begrip van leeftijd in kinderliteratuur, voerde Leander Duthoy 40individuele interviews met negen- tot 75-jarige lezers over twee boeken: Iep! (Joke van Leeuwen, 1996) en Voor altijd samen, amen (Guus Kuijer, 2010). Daarnaast vonden er ook vier groepsgesprekken plaats, waarin de lezers van verschillende leeftijden op elkaars inzichten konden reageren. Uit al deze conversaties blijkt dat zowel jonge als oude lezers stereotiepe, negatieve visies hebben over ouder worden – zogezegde decline narratives. Terwijl de jongste lezers aan de hand van zulke ‘verhalen van verval’ vooral verwachtingen over de oudere personages en over hun eigen toekomst vormden, boden de antwoorden van de oudere lezers meer nuance, doordat ze zowel verval als het positieve aspect van ouder worden – ervaring en wijsheid – benoemden. Deze lezerresponsen leren ons dat decline narratives en visies op wijsheid een rol spelen in hoe lezers van alle leeftijden hun eigen leeftijd en de leeftijd van personages begrijpen, maar ook dat de leeftijd van lezers zelf hun interpretatie van verval en wijsheid beïnvloedt.
Duthoy, Leander. ‘Decline narratives en wijsheid: Hoe reflecteren lezers van alle leeftijden op de representatie van leeftijd in literatuur voor jonge lezers?’.
Cahier voor Literatuurwetenschap, vol. 14, 2023, pp. 141–155.
Hoe hernemen fantasieverhalen stereotiepe voorstellingen van oudere vrouwen? Aan de hand van Neil Gaimans Stardust, The Sleeper and the Spindle en ‘Chivalry’ onderzoekt Michelle Anya Anjirbag het raakvlak tussen leeftijd en gender in Gaimans sprookjesachtige voorstellingen. Hiervoor baseert ze zich op het werk van onderzoekers in leeftijdsstudies Sylvia Henneberg en Susan Pickard en beschouwt ze ‘ageism’ als een dwarsdoorsnede van genderspecifieke constructies in Gaimans werk. Zo onthult ze hoe leeftijd de perceptie en constructie van gender beïnvloedt, wat kan leiden tot de verstrengeling van leeftijdsstereotypen en genderspecifieke dubbele standaarden.
Anjirbag, Michelle Anya. ‘No Country for Old Women: Age, Power, and Beauty in Neil Gaiman’s Fantasies’.
Marvels & Tales, vol. 37, no. 1, 2023, pp. 3–20.
doi: 10.1353/mat.2023.a900258
Jeugdliteratuur wordt traditioneel beschouwd als een drager van verscheidene ideologieën en een belangrijke factor in de socialisatie van kinderen, bijvoorbeeld in de weergave van leeftijd. Als een kinderboek oudere personages afschildert als fragiele mensen met ouderwetse gewoontes, kan dat het beeld beïnvloeden dat jonge lezers hebben van oudere mensen in hun eigen omgeving. Misschien heeft het zelfs tot gevolg dat kinderen met een negatieve blik naar de oudere generatie kijken. Het kan ook omgekeerd: wanneer kinderen vaak in contact komen met verhalen waarin oudere personages vol levenslust hun eigen pad bewandelen, zullen ze in het echte leven waarschijnlijk op een andere manier naar oudere mensen kijken. In dit artikel beargumenteert Lindsey Geybels dat niet alleen kinderliteratuur, maar ook fictie voor jongvolwassenen en volwassenen een invloed hebben op de perceptie van leeftijd, en dan voornamelijk oude volwassenheid. In een groot corpus van 41 Nederlandse boeken voor verschillende leeftijden wordt de representatie van oudere mannen en vrouwen bestudeerd aan de hand van de werkwoorden, grammaticale bezittingen en bijvoeglijke naamwoorden.
Geybels, Lindsey. ‘Shuffling Softly, Sighing Deeply: A Digital Inquiry into Representations of Older Men and Women in Literature for Different Ages’.
Social Sciences, vol. 12, no. 3, 2023, p. 112.
doi: 10.3390/socsci12030112
Hedendaagse sprookjesbewerkingen spelen met gekende verhaalstof, maar maken die een stuk complexer. Dat is ook het geval bij Cinderella is Dead van Kalynn Bayron, dat het bekende sprookjes van Assepoester feministisch bewerkt. De beeldvorming rond leeftijd staat er niet los van gender. Sylvia Henneberg onderzocht eerder leeftijdsgebonden stereotypes in sprookjes; Susan Pickard verkende het motief van de ‘oude heks’ of ‘hag’. Vanuit hun bevindingen onderzoeken we de wisselwerking tussen sprookjesbewerking, ideologie rond leeftijd in traditionele sprookjes en het samenspel tussen leeftijd en gender. De veelzijdige karakterisering van oudere personages blijkt bij te dragen aan de verbeelding van intergenerationele relaties, die op hun beurt aangeven waarom er historisch en cultureel nood is aan hervertellingen van traditionele sprookjes.
Anjirbag, Michelle Anya & Vanessa Joosen. ‘“You Have to Set the Story You Know Aside”: Constructions of Youth, Adulthood and Senescence in Cinderella Is Dead’.
Humanities, vol. 11, no. 1, 2022, p. 25.
doi: 10.3390/h11010025
Talloze sprookjesbewerkingen speelden met het verhaalverloop en de waarden en normen van traditionele sprookjes. Sommige kregen uitgebreid aandacht in het literatuuronderzoek, waaronder Gillian Cross’ Wolf, een bewerking van Roodkapje. Vaak hadden onderzoekers en critici daarbij vooral oog voor nieuwe genderinvullingen. Maar gender staat niet op zich. Zo treden verwachtingen rond mannen en vrouwen of jongens en meisjes vaak in wisselwerking met ideeën rond leeftijd. Cross stelt de grootmoeder aanvankelijk voor als een sluwe, vastberaden vrouw. Toch herneemt de vertelling ook stereotiepe denkbeelden, zoals dat van de wijze oude mentor en het incapabele oude vrouwtje. Op die manier gaat Cross’ roman voorbij aan de samenwerking tussen verschillende generaties, die wel naar voren komt in het sluitstuk van het Roodkapje van de gebroeders Grimm.
Joosen, Vanessa. ‘Rewriting the Grandmother’s Story. Old Age in “Little Red Riding Hood” and Gillian Cross’ Wolf’.
Fabula, vol. 62, no. 1–2, 2021, pp. 172–184.
doi: 10.1515/fabula-2021-0007
Leeftijd bepaalt de vorm en inhoud van jeugdboeken op verschillende niveaus. Mensen hebben vaste ideeën over wat bij een bepaalde leeftijd past en wat niet. Digitale instrumenten kunnen helpen om zulke leeftijdsnormen op grotere schaal in kaart te brengen en te bevragen. De computer ‘las’ 32 Nederlandstalige jeugdboeken die zijn gepubliceerd tussen 1975 en 2018. Daaruit blijkt dat er in kinderboeken vaak expliciet opmerkingen worden gemaakt over leeftijd. Er is niet alleen aandacht voor de kindertijd, maar ook voor andere fases in het leven. In kinderboeken bewaken de leeftijdsnormen het meest en het strengst, maar hun uitspraken zijn ook vaak gekleurd door conflicten, humor en ironie.
Joosen Vanessa. ‘Te kinderachtig voor de kinderen? Leeftijdsnormen in jeugdliteratuur digitaal onderzocht’.
Vooys: tijdschrift voor letteren, vol. 37, no. 3, 2019, pp. 1–9.
